اي مردم پروردگارتان را پرستش كنيد كه شما و پيشينيان شما را آفريد شايد كه پروا داشته باشيد. آن كسي كه براي شما زمين را بستر و آسمان را سقف قرار داد و از آسمان آبي را فرستاد و به وسيلة آن ميوههايي بيرون آورد تا روزي شما باشد. پس براي خدا شريكاني قرار ندهيد در حالي كه خود ميدانيد.
خطاب اين آيه به عموم مردم است و اين نوع خطاب 20 بار در قرآن آمده و از ابنعباس نقل شده كه تمام خطابهايي كه به صورت «يا ايهاالذين آمنوا» است در مدينه نازل شده و تمام خطابهايي كه به صورت «يا ايها الناس» است در مكه نازل شده، البته اگر اين مطلب از نظر تاريخي صحيح باشد حرفي در آن نيست ولي اگر از اين جهت باشد كه در مكه اهل ايمان كم بودند و در مدينه زياد بودند، نميتوان اين استحسان را قبول كرد.
به هر حال در اين آيه خداوند خطاب به عموم مردم ميكند و از آنها ميخواهد كه پروردگارشان را عبادت كنند و براي اثبات لزوم عبادت، چهار نوع از نعمتهاي مهم خود را كه به بشر ارزاني داشته متذكر ميشود. يادآوري اين نعمتها دو چيز را ثابت ميكند يكي وجود خدا و اينكه شريك و انبازي ندارد و ديگري لزوم عبادت و پرستش او كه اين همه نعمت در اختيار بشر قرار داده است. به عبارت ديگر وجود اين نعمتهاي گوناگون، از نظر عقلي ايجاب ميكند كه دربارة آنها و پديدآورندة آنها بينديشيم و از همين جا لزوم شناخت جهان و آفريدگار آن معلوم ميشود.
با تفكر در نعمتهاي موجود، در مرحلة اول به پديدآورندة آنها پي ميبريم و در مرحلة دوم از باب لزوم تشكر از صاحب نعمت، به وجوب عبادت و پرستش خداوند رهنمون ميشويم. قرآن كريم در اين آيه در صدد بيان هر دو مطلب است و با يادآوري بعضي از نعمتهاي الهي ميخواهد در مردم انگيزهاي، هم براي شناخت و هم براي پرستش خداوند به وجود آورد. در اين جا چهار نوع نعمت يادآوري شده است:
1 - خلقت بشر: نخستين نعمتي كه در اينجا ذكر شده، اصل خلقت و آفرينش انسان است كه مهمترين و اساسيترين نعمت است و وجود انسان محور اصلي تمام نعمتهاست و اگر وجود انسان نباشد هيچ نعمتي مفهومي نخواهد داشت و اين خداست كه بشر را آفريد و لباس وجود بر او پوشاند تا از نعمتهاي ديگر استفاده كند.
خلقت انسان با آن پيچيدگيها و ظرافتهاي خاصي كه دارد، بهترين دليل بر وجود خداوند و علم و قدرت و حكمت اوست و اين نظم بديع و شگفتآوري كه در بدن انسان مشاهده ميشود، برهان مهمي بر اثبات وجود خداست و در عين حال عقل بشر در مقابل اين همه نعمتي كه به او داده شده، لزوم پرستش و عبادت و شكر آفريننده را فرياد ميزند. و لذا قرآن كريم در اين آيه خاطر نشان ميسازد كه پروردگارتان را پرستش كنيد زيرا اوست كه شما و كساني را كه پيش از شما بودند را آفريد و پس از بيان اين مطلب اضافه ميكند كه پرستش خداوند در شما تقوا به وجود ميآورد. البته اين احتمال هم وجود دارد كه جملة لعلكم تتقون مربوط به عبادت نباشد بلكه مربوط به خلقت باشد و در چنين فرضي، معناي آيه چنين ميشود كه هدف از خلقت شما تقوا بوده است شبيه اين آيه كه ميفرمايد:
و ما خلقت الجن والانس الاليعبدون (ذاريات / 56)
جن و انس را نيافريدم مگر براي اينكه مرا عبادت كنند.
اما احتمال اول با سياق آيه مناسبتر است.
مطلب ديگري كه ذكر آن در اينجا لازم است اين كه كلمه «لعل» به معناي اميدواري است كه احتمال دارد مطلب واقع بشود يا نشود ولي در اين آيه و هر كجاي ديگر كه از طرف خداوند اظهار ميشود، وقوع مطلب حتمي و قطعي است و «شايد» خداوند همان «بايد» اوست.
2 - بستر بودن زمين: نعمت دوم اينكه خداوند زمين را به نحوي آفريد كه انسان به راحتي در روي آن زندگي كند و در واقع زمين بستر مناسبي براي انسان است كه در آن به زندگي خود ادامه بدهد. همانگونه كه در كف اطاق فرش ميگسترانند تا نشست و برخاست و آمد و شد در روي آن آسان باشد، خداوند نيز سطح زمين و طبقه بالايي آن را طوري آفريد و گسترد كه مطابق با نيازهاي گوناگون انسان باشد و انسان بتواند به راحتي زندگي كند.
اگر سطح زمين نيز مانند درون آن مذاب بود و يا حركتهاي تندي داشت و يا عناصر سازندة آن غير از عناصر فعلي بود بشر نميتوانست روي آن زندگي كند و اينكه گاهي آتشفشاني رخ ميدهد يا زلزلهاي به وقوع ميپيوندد در واقع براي گوشزدكردن اين معناست كه قدر نعمتها را بدانيد.
3 - سقف بودن آسمان: «سماء» در قرآن معاني مختلفي دارد و در اين آيه به معناي جو زمين است كه بالاي سر اهل زمين قرار گرفته و در آيهاي ديگر ميفرمايد:
و جعلنا السماء سقفا محفوظا(انبياء/ 32)
و آسماني را سقفي محفوظ قرار داديم.
جو زمين نعمت بزرگي براي زمينيان است. اگر اين جو در اطراف زمين نبود، زمين در معرض سنگهاي آسماني قرار داشت و خطر بزرگي ساكنان زمين را تهديد ميكرد اما جو زمين اين خطرها را دفع ميكند و هر سنگي را كه از فضا بر زمين فرود ميآيد، ميسوزاند و از بين ميبرد. علاوه بر آنچه گفته شد، جو زمين فوائد و منافع ديگري هم دارد كه بعضي از آنها را بشر كشف كرده و شايد بعضي ديگر را در آينده كشف كند.
4 - نزول باران: يكي ديگر از نعمتهايي كه در اين آيه آمده، نزول باران از آسمان است كه ميتوان گفت حيات انسان به آن بستگي دارد و تمام منابع آب حتي آبهاي زيرزميني از نزولات آسماني تأمين ميشود.
در اين آيه يكي از منافع باران بيان شده و آن اينكه به وسيلة باران ميوههاي گوناگون از زمين ميرويد كه جزء مواد غذايي و روزي انسان ميشود.
پس از ذكر اين چهار نعمت كه هر يك به تنهايي دليل بر وجود خدا و هم انگيزهاي قوي براي پرستش خداست، چنين ادامه ميدهد كه بنابراين، براي خدا شريك قرار ندهيد در حالي كه شما ميدانيد يعني همين عقل و علم و آگاهي كه در وجود بشر است كافي است كه او را به خدا رهنمون شود مشروط بر اينكه عقل خود را به كار اندازد.
در طول تاريخ، بشر خيلي از اشياء و پديدهها را به عنوان شريك خدا پرستيده است از آفتاب پرستي و ستاره پرستي تا سنگ پرستي و بت پرستي همه را بشر تجربه كرده است آنچه مسلم است اين است كه اين معبودهاي دروغين را مستقلاً خداي آفريننده نميدانسته بلكه آنها را شريك خدا و واسطه ميان خلق و خدا ميپنداشته است منتهي گاهي چنان در بتپرستي غوطهور ميشده كه گويا به آن استقلال داده است.
بت پرستي تاريخ ديرينهاي در ميان بشر دارد و حتي حضرت نوح كه يكي از قديميترين پيامبران الهي است با بت پرستي مبارزه كرده و نام بعضي از بتهاي موجود در زمان نوح در قرآن كريم آمده و قرآن از بت پرستان عصر نوح چنين نقل ميكند:
و قالوا لاتذرن الهتكم و لاتذرن ودا و لاسواعا و لايغوث و يعوق و نسراً (نوح / 23)
و گفتند: خدايانتان را رها نكيند و نيز رها نكنيد «ودّ» و «سواع» و «يغوث» و «يعوق» و «نسر» را.
در هر حال خداوند در اين دو آيه با برشماري بعضي از نعمتهاي خود، بشر را از افتادن در دام شرك و بت پرستي بر حذر ميدارد و به سوي پرستش خود ميخواند.
در پايان توجه خوانندگان عزيز را به چند روايت كه دربارة مضمون آيات مورد بحث وارد شده، جلب ميكنيم:
1 - عن الرضا (ع) قال: اول عبادةالله معرفته و اصل معرفةاله توحيده و نظام توحيدالله نفي الصفات عنه...(1)
امام رضا فرمود: نخستين مرحله در عبادت خداوند شناخت اوست و اصل شناخت خدا اقرار به يگانگي و توحيد اوست و نظام توحيد خداوند نفي صفات از اوست.
2 - عن علي بن الحسين (ع) قال: من عمل بما افترض الله عليه فهو من اعبد الناس (2)
امام زين العابدين عليهالسلام فرمود: كسي كه به واجبات الهي عمل كند، از عابدترين مردم است.
3 امام زين العابدين عليهالسلام در تفسير همين آية شريفه فرمود: خداوند زمين را مناسب با طبع شما و بدنهاي شما آفريد و آن را بسيار گرم قرار نداد كه شما را بسوزاند و بسيار سرد قرار نداد كه شما را منجمد كند و آن را بسيار خوشبو قرار نداد تا مغز شما آسيب نبيند و آن را بسيار بدبو نساخت تا شما هلاك نشويد و آن را بسيار نرم مانند آب قرار نداد تا شما غرق نشويد و آن را بسيار سخت قرار نداد تا شما در ساختن خانهها و بناها و كندن قبور عاجز نشويد...(3)
1 - نور الثقلين ج 1 ص 39.
2 - همان ج 1 ص 40
3 - تفسير البرهان ج 1 ص 67 و نورالثقلين ج 1 ص 41